Crna Gora je ušla u 2023. godinu suočena sa dubokom političkom krizom, sa izvršnom vlašću koja je izgubila povjerenje Skupštine, što je na kraju dovelo i do raspuštanja parlamenta.

Godinu je obilježilo odvijanje dva važna izborna procesa – jednog za predsjednika i drugog za parlament. Nakon okončanih izbora formiranje novih vlasti pokazalo se kao dugotrajan proces, protežući se do samog kraja godine.

Ovaj produženi period političke nestabilnosti nije predstavljao povoljan ambijent za zagovaranje civilnog društva zbog odsustva funkcionalnih institucija i odgovornih političkih subjekata s kojima bi se moglo razgovarati o promjenama i unapređenjima javnih politika.

CDT je u 2023. godini uradio do sada najkompleksniji projekat građanskog posmatranja izbora u našoj 23-godišnjoj istoriji. Složenost političkog okruženja zahtijevala je dodatne napore u očuvanju nepristrasnosti i objektivnosti organizacije. Tim CDT-a je uspio očuvati integritet i nepristrasnost, ali i osvojio nove načine komunikacije sa javnostima koji su značajno povećali vidljivost naših inicijativa do nivoa koji ranije nijesu bili dosegnuti.

Pored ovoga, iskoristili smo i ovu godinu kao priliku za rast i jačanje u gotovo svim segmentima rada jedne nevladine organizacije.

U složenom ambijentu za rad NVO istrajavali smo na jasnoj viziji promjena u društvu i dosljedno se pridržavali svojih osnovnih principa rada. Očuvanjem nepristrasnosti i objektivnosti, CDT nije samo unaprijedio svoj kredibilitet u javnosti, već je stvarao i novi model za efikasno i principijelno učešće civilnog društva u odnosima sa svim važnim društvenim akterima .

Organizacija je 2023. godine odigrala ključnu ulogu u zagovaranju za demokratske reforme, transparentnost i vladavinu prava. Naši napori usmjereni na osporavanje kontroverznih odluka, pokretanje preispitivanja ustavnosti loših propisa i zagovaranje otvorenog upravljanja doveli su do mjerljivih unapređenja demokratije i vladavine prava.

Vodeća uloga organizacije u Regionalnom indeksu otvorenosti, gdje se Skupština Crne Gore i ove godine rangirala kao najtransparentnija, dokaz je našeg pozitivnog uticaja na promociju transparentnosti u upravljanju.

Organizacija Skupštine građana, koja je bila fokusirana na izbornu reformu i lokalnu demokratiju, osnažila je građane da se aktivno uključe u kreiranje politika, što pokazuje predanost CDT-a osnovama demokratije.

Raskrinkavanje.me, naša platforma za promjenu činjenica, odigralo je ključnu ulogu u suzbijanju dezinformacija, posebno tokom izbora, osiguravajući bolje informisanje birača i doprinoseći demokratskog izbornog procesa.

Naše aktivnosti u prethodnoj godini su kroz projekte i programe podržali brojni donatori. Institucionalna podrška koju su nam pružili Fond braće Rokefeler i SMART Balkans omogućila je naš organizacioni i programski razvoj, i podršku radu organizacije u svim tematskim oblastima.

Iza nas je još jedna godina koju je Crna Gora protraćila kada je u pitanju proces evropskih integracija. Parlament koji je većinu vremena bio raspušten i izvršna vlast delegitimisana u nezabilježeno dugom tehničkom mandatu nijesu donijeli napredak u vladavini prava i deblokiranju pregovora o članstvu sa Evropskom unijom, što je konstatovano i u izvještaju Evropske komisije.

CDT je ocijenio da je ovogodišnji izvještaj EK pružio realnu procjenu situacije u svim pregovaračkim oblastima, nudeći detaljne uvide, opravdane kritike i smjernice, što ukazuje da su deblokada procesa i napredak u pregovorima ostvarivi ciljevi za Crnu Goru.

Protekle godine smo u saradnji sa Centrom za demokratiju i ljudska prava (CEDEM), objavili analizu u kojoj su mapirani ključni problemi koji ometaju aktivnu ulogu parlamenta u procesu evropske integracije Crne Gore. Ukazali smo na ograničenu upotrebu mehanizama nadzora, neuspjele pokušaje dijaloga i namjerne opstrukcije, posebno u ključnim odborima. Istakli smo hitnu potrebu da parlament prioritizira nacionalne interese iznad političkih podjela, podstičući konstruktivniji i posvećeniji pristup EU reformskoj agendi.

U situaciji političke nestabilnosti nije bilo ni napretka u odupiranju nedozvoljenim uticajima i inostranstva, pa smo nastavili da zagovaramo osnivanje posebnog skupštinskog odbora koji bi se bavio stranim uticajima na demokratske procese, po uzoru na INGE odbor u Evropskom parlamentu.

U procesu praćenja izbora u fokusu CDT-a su bili i pokušaji podrivanja demokratskog izbornog procesa od strane zlonamjernih regionalnih i globalnih aktera, kroz političke, finansijske i medijske uticaje.

Bavili smo se i pitanjem zaštite crnogorskog medijskog prostora od nedozvoljenih uticaja i medijske koncentracije iz inostranstva i ponudili analizu međunarodnih standarda i uporednih rješenja koja se odnose na ograničavanje stranog medijskog vlasništva.

Aktivnosti u ovoj programskoj oblasti su realizovane kroz sljedeće projekte

· Provjerom činjenica do otpornosti na dezinformacije, ambasada SAD u Podgorici

· Razotkrivanje stranih uticaja uz pomoć istraživačkog novinarstva zasnovanog na činjenicama, Ministarstvo inostranih poslova Holandije

· Inkluzivni dijalog za napredak društva, Delegacija Evropske unije u Crnoj Gori i Ministarstvo javne uprave

Naša faktčeking platforma Raskrinkavanje.me je prošle godine proslavila pet godina rada. Uprkos rastućoj prijetnji od dezinformacija i njihovih moćnih pokrovitelja i nepostojanju snažnih institucija i efikasnih politika i planova za borbu protiv ovih negativnih pojava, Raskrinkavanje je kroz pet godina rada postalo snažnije.

Nakon što smo se pridružili Međunarodnoj mreži za provjeru činjenica (IFCN), sa kolegama osnovali regionalnu mrežu za provjeru činjenica SEECheck i postali partneri za Crnu Goru na programu provjere činjenica META (Facebook), tokom prošle godine smo postali verifikovani članovi Evropske mreže standarda za provjeru činjenica (EFCSN). Učestvovali smo u razvoju Evropskog kodeksa standarda za nezavisne organizacije za provjeru činjenica, a zatim i ispunili standarde postavljene u Kodeksu, djelujući nezavisno, etički i posvećeno služeći javnom interesu.

U prethodnih pet godina objavili smo skoro 2.500 tekstova u kojima je analizirano više od 5.000 medijskih i objava na društvenim mrežama. Naš uticaj se najbolje vidi u činjenici da su mediji počeli da ispravljaju sadržaj, svoje greške i dezinformacije. Imamo preko 300 ispravljenih dezinformacija u medijima iz cijelog regiona.

Samo u protekloj godini, objavili smo preko 600 članaka koji su razotkrivali dezinformacije, analizirajući objave sa preko 1000 medijskih izvora i platformi društvenih mreža. Pored toga, objavili smo i brojne analize i članke koji su pažljivo razmatrali dezinformacione i propagandne narative. Uz to smo sprovodili i istraživanja javnog mnjenja kojima smo mjerili negativni uticaj dezinformacija na stavove i vrijednosti građana.

U protekloj godini Raskrinkavanje je sa posebnom pažnjom pratilo važne političke i društvene procese koji su bili praćeni dezinformacionim kampanjama. Uticali smo na unapređenje izbornog ambijenta kroz identifikovanje i razotkrivanje dezinformacija koje su objavljivane u medijima i na društvenim mrežama, čime smo doprinijeli da stavovi građana o ponudi na predsjedničkim i parlamentarnim izborima budu zasnovani na autentičnim i provjerenim informacijama. U ambijentu izražene političke polarizacije, na sličan način smo uticali na povećanje pristupa kredibilnim informacijama o procesu popisa stanovništva.

Raskrinkavanje je u proteklih pet godina u fokusu svoga rada imalo provjeru objava koje se tiču međunarodne i regionalne politike, ljudskih prava i demokratije kao i objava od posebnog javnog značaja, poput javnog zdravlja. U 2023. godini smo uspostavili saradnju sa Centrom za klimatske promjene, prirodne resurse i energiju Univerziteta Donja Gorica, kako bismo pojačali aktivnost na polju borbe protiv dezinformacija i teorija zavjere o klimi i klimatskim promjenama.

Značajan dio naših aktivnosti u prethodnoj godini bio je usmjeren na zagovaranje promjena u zakonodavnom i institucionalnom okviru i implementacije dobrih praksi za efikasnu borbu protiv dezinformacija i jačanje otpornosti društva.

U saradnji sa različitim ekspertima uradili smo više predloga javnih politika i zagovarali promjene strategija i zakona. Potrudili smo se da kroz javne događaje i regionalnu konferenciju o dezinformacijama obezbijedimo stručni i aktivistički forum za konstruktivnu razmjenu mišljenja o ovim temama sa donosiocima odluka.

Aktivnosti u ovoj programskoj oblasti su realizovane kroz sljedeće projekte:

• TruthShield Balkan: Raskrinkavanje.me i Fake News Tragač u borbi protiv dezinformacija u Crnoj Gori i Srbiji, CFI francuska agencija za razvoj medija
• Popis stanovništva Crne Gore 2023: Borba protiv širenja dezinformacija, Open information Partnership
• Provjerom činjenica do otpornosti na dezinformacije, ambasada SAD u Podgorici
• Aktivni građani protiv dezinformacija, ambasada SAD u Podgorici
• Monitoring društvenih mreža, Nacionalni demokratski institut
• SEECheck mreža – borba protiv dezinformacija kroz mrežu faktčekera, Evropska komisija i Ministarstvo javno uprave
• Razotkrivanje stranih uticaja uz pomoć istraživačkog novinarstva zasnovanog na činjenicama, Ministarstvo inostranih poslova Holandije
• Dobro upravljanje u sajber bezbjednosti na Zapadnom Balkanu, DCAF – Ženevski centar za upravljanje sektorom bezbjednosti
• Izbori u Crnoj Gori – analiza političkog online oglašavanja, Evropsko partnerstvo za demokratiju

Važan dio aktivnosti u ovoj oblasti realizovane su u cilju suzbijanja tendencija etnonacionalizma, zagovaranje za uspostavljanje društva tolerancije, podrške radu pojedincima i civilnom društvu koji dijele slične vrijednosti, te suprotstavljanju sve prisutnijem istorijskom revizionizmu.

Kroz set pripremljenih akcija simbolički pripremljenih kao sjećanje na našu antifašističku prošlost, suprotstavili smo se slavljenju davnih i savremenih ratnih zločinaca, potkopavanju i ugrožavanju prava žena, te stalnom pogoršanju položaja radnika u društvu.

Ne manje značajan dio naših aktivnosti odnosilo se na afirmaciju principa sekularnosti države i društva koji se, gotovo svakodnevno ugrožavaju u našoj zajednici.

U tom pravcu podnijeli smo Ustavnom smo inicijativu za ocjenu zakonitosti ustavnosti uvođenja pravoslavne slave u opštini Nikšić. Vjerujemo da ovakva odluka gradskih vlasti stavila u povlašćen status jednu vjersku zajednicu u odnosu na druge uključujući i ateiste i agnostike, te da je njome prekršen princip jednakosti građana, slobode vjeroispovijesti, te zabrane direktne ili indirektne diskriminacije građana po bilo kojoj osnovi.

U aktivnostima ove programske oblasti, pored zaposlenih u CDT-u, učestvovali su aktivisti i aktivistkinje iz svih zemalja Jugoslavije, a koje imaju slične probleme u sopstvenim zajednicama.

Projekti koje smo realizovali u toku 2023. u ovoj programskoj oblasti bili su:

• Prošlost za budućnost – “Kontra mraku, kontra sili”
• “Akcija”

Naš najvažniji zadatak u 2023. bio je da damo doprinos suprotstavljanju izbornim manipulacijama i svim drugim pokušajima podrivanja ovog najvažnijeg demokratskog instituta.

Na samom početku godine pripremili smo detaljan plan za posmatranje predsjedničkih i parlamentarnih izbora u svim fazama ovih procesa. U ovu svrhu, naše brojno stanje je povećano za preko 1000 ljudi, koji su bili akreditovani da na terenu obave važne poslove kontrole izbornog procesa.

Pored ovoga, kroz organizaciju cjelodnevnih live podkasta u toku izbornog dana, u našu izbornu zajednicu su se uključile i hiljade aktivista i aktivistkinja koji su nam slali svoja zapažanja i skretali pažnju na dešavanja u svim crnogorskim opštinama.

Naša kampanja “Glasaj slobodno” bila je koncipirana tako da ohrabri ljude da brane svoje neprikosnoveno pravo na slobodan izbor – bez nedozvoljenih uticaja, zastrašivanja i korupcije.

Ponovo smo otkrili krađu ličnih podataka i falsifikovanje potpisa građana i dokaze uputili nadležnim državnim institucijama.

Suprotstavili smo se pokušajima ugrožavanja našeg prava da posmatramo sve segmente izbornog procesa.

Digli smo svoj glas protiv partijskog zapošljavanja i funkcionerskih kampanja zloupotrebe državnih resursa u partijske svrhe.

Suprotstavili smo se nezakonitim odlukama Državne izborne komisije koje su ugrožavale međunarodne standarde fer izbornog procesa.

Gradili smo povjerenje i konsenzus koji vodi u kvalitetniji izborni proces, pa smo sa 14 od 15 lista koje su učestvovale na parlamentarnim izborima potpisali “Kodeks za fer izbore”. Cilj ovoga dokumenta bio je da afirmacija pozitivne i demokratske kampanje i pokušaj prevazilaženja manjkavosti naših izbornih procesa.

Kodeksom smo promovisali miran i nenasilan izborni proces, uzdržavanje od bilo kakvih aktivnosti koje za neke političke subjekte mogu ostvariti institucionalnu prednost na izborima, suprotstavljanje negativnim stranim uticajima na izborni proces bez obzira odakle oni dolazili, suprotstavljanje širenju dezinformacija vezanih za izborni proces, uzdržavanje od bilo kakvih pritisaka na izbornu administraciju, uzdržavanje od bilo kakvih nedozvoljenih uticaja na birače i/ili ugrožavanja njihove privatnosti, osudu anonimnih kampanja, poštovanje demokratski izražene volje građana/ki…

Naše predizborne i izborne podkaste gledale su stotine hiljada ljudi u zemlji i regionu. Pored ostvarivanja veze sa građanima i građankama na terenu, te međusobnog informisanja, oni su uspjeli i obaviti svoju edukativnu i aktivističku funkciju – u njima su se pojavile desetine najreferentnijih stručnjaka za razne aspekte izbornog procesa.

Veliko finale naše maratonske akcije posmatranja izbora, koja je uključila lokalne izbore 2022, dva kruga predsjedničkih i parlamentarne izbore u 2023. bila je priprema preporuka za predstojeću izbornu reformu. U 35 osnovnih preporuka sublimirali smo naše dvadesetogodišnje iskustvo u praćenju izbornih procesa i potrebe za poboljšanjem izbornih zakona i pravila. Vjerujemo da će ovaj dokument biti osnova buduće reforme.

Ove smo aktivnosti realizovali kroz projekte:

• “Jačanje integriteta izbornog procesa” uz podršku Nacionalne zadužbine za demokratiju
• “Glasaj slobodno – Monitoring izbora u Crnoj Gori 2023”, uz podršku Ministarstva vanjskih i evropskih poslova Velikog Vojvodstva Luksemburg

CDT je imao važnu ulogu u suprotstavljanju kontroverznim zakonima koji su bili planirani ili usvojeni u prošloj godini, te u promovisanju demokratskih procedura, transparentnosti i odgovornosti vlasti. Ukidanje izmjena Zakona o predsjedniku i zaustavljanje spornog Zakona o oduzimanju imovine, potvrdili su ispravnost naših analiza i zalaganja za očuvanje i unapređenje pravnog poretka i sistema podjele vlasti. CDT već godinama zagovara usvajanje zakona o vladi i skupštini, i u prošloj godini smo dali doprinos i u unapređenju nacrta teksta prvog Zakona o vladi.

Naš cilj je bio i da damo doprinos pokušaju da političke elite prevaziđu do sada ustaljene obrasce ponašanja, da mnogo više politički život i važne odluke koje ih čekaju posmatraju kroz prizmu javnog umjesto partijskog interesa. Ukazivali smo da je potrebno demonstrirati drugačiji pristup institucija važnim temama kao što su evropske integracije Crne Gore, te da treba uključiti što širi krug različitih činilaca našeg društva koji nijesu dio političkih subjekata.

U saradnji sa Centrom za demokratiju i ljudska prava (CEDEM) pokrenuli smo projekat koji je osmišljen sa ciljem davanja doprinosa procesu EU integracije kroz podsticanje demokratskih reformi i dobrog upravljanja. Isticali smo da parlament mora da preuzme aktivniju ulogu u procesu evropskih integracija i zbog toga smo, u saradnji sa ekspertima, izradili niz publikacija kako bismo pomogli i podržali parlament u sprovođenju svoje zakonodavne i nadzorne uloge.

U novembru 2023. godine, naša saradnja sa CEDEM-om rezultirala je organizacijom još jedne značajne Skupštine građana/ki, koja je bila fokusirana na temu izborne reforme i učešća javnosti u odlučivanju na lokalnom nivou. Skupština građana/ki imala je za cilj da građankama i građanima omogući kvalitetniji pristup procesu kreiranja javnih politika i bolje povezivanje sa donosiocima odluka.

Naše zalaganje za otvorenu i transparentnu vlast nastavljeno je kroz sprovođenje Regionalnog indeksa otvorenosti, u saradnji sa NVO Partneri Srbija, Metamorfozis fondacijom iz Sjeverne Makedonije, Udruženjem građana “Zašto ne?” iz BIH, te sa NVO Gong iz Hrvatske i Danas je novi dan iz Slovenije. Identifikovali smo brojne izazove u ovoj oblasti, i dali predlog za uspostavljanjem efikasnog sistema koji će garantovati slobodan pristup informacijama i transparentnost u radu javne uprave. Naše zaključke i predloge smo razmotrili na konferenciji “Da li će nova vlada sprovesti bolju politiku otvorenosti?” kojoj su prisustvovali predstavnici brojnih institucija izvršne vlasti, NVO iz Crne Gore i regiona, mediji…

Nakon formiranja nove vlade u Crnoj Gori, CDT je objavio svoja zapažanja o sadržaju i kvalitetu ekspozea vlade. Ovaj dokument nije dovoljno precizno definisao poziciju zemlje i ciljeve koji treba da budu ostvareni do kraja mandata. Iako je iznijeta vizija Crne Gore kao ‘Švajcarske Balkana’ i ‘Singapura Evrope’, ukazači smo da nedostaje jasan putokaz za njeno ostvarenje.

Aktivnosti u ovoj programskoj oblasti su realizovane kroz sljedeće projekte:

• Inkluzivni dijalog za napredak društva, Delegacija Evropske unije u Crnoj Gori i Ministarstvo javne uprave
• Upotreba novih medija za promovisanje transparentnosti uprave, Nacionalna zadužbina za demokratiju
• Implementacija zajedničkih rešenja za borbu protiv korupcije i dobrog upravljanja u Jugoistočnoj Evropi: inovativne prakse i javnoprivatna partnerstva, Norveški fond za regionalnu saradnju

Jedna od glavnih tema u Crnoj Gori tokom 2023. godine bio je popis stanovništva. Za razliku od drugih zemalja, kod nas je to bilo visoko politizovano pitanje i bojno polje za etnonacionalističke politike. Ključne prepreke bile su kulturna i identitetska pitanja – nacija, religija i maternji jezik – što je izazvalo interesovanje ne samo među političkim akterima u Crnoj Gori, već i neovlašćeno miješanje susjednih država.

CDT je pažljivo pratio pripremu i sprovođenje popisa stanovništva kako bi smanjio politizaciju, etničku i versku polarizaciju, i istakao neovlašćene spoljne uticaje. Analizirali smo ukupno okruženje, transparentnost procesa popisa, uticaj partija na mrežu instruktora i popisivača, i sigurnost procesa u smislu poštovanja ključnih statističkih zakona, principa i standarda.

Početni korak nove crnogorske vlade obuhvatio je odlaganje popisa na mjesec dana. Premijer Milojko Spajić uključio se u rasprave sa opozicijom, nacionalnim savjetima i nevladinim organizacijama, inkorporirajući sugestije koje je dobio od CDT-a kako javno, tako i kroz direktnu komunikaciju. CDT je aktivno doprinio sastancima sa premijerom i opozicijom, pružajući ekspertizu i smjernice za poboljšanje stanja.

Pored toga, CDT je u prošloj godini pokrenuo sveobuhvatnu javnu diskusiju o ključnim potencijalima, slabostima, prilikama i scenarijima za značajniji razvoj naše ekonomije. Kroz višemjesečni rad sa ekspertima i doktorima ekonomskih nauka ponudili smo javnosti analizu različitih oblasti koje mogu uticati na ekonomski razvoj – o problematičnoj tranziciji, potrebi usvajanja stvarnog koncepta održivog razvoja zemlje, neophodnosti razvoja socijalnog kapitala, ključnim pitanjima u oblastima energetike, turizma, proizvodnje, poljoprivrede, analizu makroekonomskih pokazatelja…

Naša ambicija je bila pokušati napraviti politički konsenzus o ključnim pravcima za pokretanje ekonomskog razvoja države čije, makar ključne djelove, prihvata većina političkih subjekata. U tom cilju, organizovano je niz aktivnosti i online kampanja kojom smo pozvali javnost da učestvuje u ovoj debati.

Aktivnosti u ovoj programskoj oblasti su realizovane kroz sljedeće projekte:

• Popis stanovništva Crne Gore 2023: Borba protiv širenja dezinformacija, Partnerstvo za otvorene informacije

U okviru ove oblasti smo koordinirali redovno administrativno-finansijsko funkcionisanje organizacije. Radili smo na pripremi godišnjeg budžeta, mjesečnih planova i izvještaja, te organizaciju naših događaja i aktivnosti.

CDT je početkom godine uradio redizajn svog sajta, omogućavajući bolju preglednost sadržaja i aktivnosti kojima se naša organizacija bavi. Prilikom izrade sajta, vodili smo računa o poštovanju najviših standarda transparentnosti o radu naše organizacije, stoga su na sajtu jasno istaknute sve programske i finansijske informacije i akti o našem djelovanju.

Formalizovali smo svoj sigurnosni protokol koji propisuje osnovna pravila i način ponašanja zaposlenih u toku i van radnog vremena u odnosu na: zaštitu prostora, pristup kancelariji, načinu komunikacije, uključujući fizičku i ICT sigurnost zaposlenih. Uveli smo praksu izrade zapisnika sa sastanaka Izvršnog odbora, na osnovu kojeg se na sastancima i izvještava o kvalitetu izvršenih obaveza i daljim planovima organizacije. Takođe, izradili smo i Pravilnik o komunikacijama i odnosima sa javnošću koji definiše pristup i način funkcionisanja organizacije prilikom planiranja i ostvarivanja komunikacije putem medija, društvenih mreža i našeg sajta.

U CDT-u je zaposleno 9 osoba sa punim radnim vremenom. Tokom 2023 godine smo angažovali 506 osoba van organizacije.

U cilju procjene da li su finansijski izvještaji i poslovanje CDT-a u skladu sa zakonom i međunarodnim standardima, sprovodi se finansijska revizija. Svi izvještaji revizije su dostupni na našem veb sajtu.